Met lege handen staan

Met lege handen staan

borgman
‘De armen en uitgeslotenen keren zich tegen de heersende orde. (..) Het christendom dient zich te identificeren met hen, degenen die geminacht worden als het tegenbeeld van de beschaving. (..) Christelijk geloof is immers niet geloven in een God die de garant is van het bestaande, maar de grondslag van het goede en ware dat zich manifesteert (..) vooral buiten de kaders van wat als respectabel geldt. (..) Ook Jezus heeft buiten de stadspoort geleden om het kwaad dat in de stad heerst aan te klagen en te overwinnen.’ (p.93-94)

Door Arjan Broers – Gepubliceerd in VolZin, 5 november 2012

Borgmans pleidooi om met lege handen te durven staan, door het lijden heen te gaan: het staat in contrast met de vele christenen die hun geloof vooral als troost of geruststelling zien. Borgman: ‘Voor mij is het onbegrijpelijk dat mensen naar Jezus wijzen en zeggen: zo moet je leven. Zonder tegelijk te zien dat het om een mislukt leven gaat, veel te vroeg en op een gruwelijke manier geëindigd. Je kunt dat er niet los van zien.’

De passie van Erik Borgman voor zijn werk is onmiskenbaar. borgman_3De lekendominicaan, hoogleraar theologie in Tilburg en ‘meest spraakmakende theoloog van Nederland’ is altijd theoloog, beaamt hij. ‘Ook als ik vergader of in de trein zit, de krant lees of mijn dochters spreek. Als dit alleen een vak voor me was, zou ik er mee ophouden.’

Waar kijk je naar? Wat zie je dan? En wat wil je ermee?

‘Ik denk dan aan een artikel van Dorothy Day, stichter van de Catholic Worker-beweging in het Amerika van de jaren dertig. Ze schrijft dat ze in de bus zit tegenover een zwarte zwerver, en opeens ziet ze het: de samenleving die armen creëert, haar eigen afkeer van de man en zijn volhouden, ondanks alles. Ze huilt, schrijft ze, omdat ze het allemaal tegelijk ziet: de zonde van de wereld, haar eigen zonde en de hoop op verlossing. Dat is wat ik ook graag wil.’

Dat is ambitieus: alles tegelijk willen zien.

‘Je kunt niet zeggen dat het christendom bescheiden is, als ze zegt dat die concrete man in Palestina van lang geleden iets laat zien van de grondslag van de kosmos, waar het om draait en waar het heen gaat. Ons wordt gevraagd groot te denken.’

We moeten groot denken, maar we staan met lege handen en dat is goed zo. Tenminste, als ik de titel van jouw ‘Bergrede’ goed versta, die je op 30 oktober [2012] in Amersfoort uitspreekt:‘Zalig wie met lege handen staat’.

‘Een van de meest knellende kwesties van onze cultuur vind ik het onvermogen om toe te geven dat we met lege handen staan. Dat heeft te maken met het onvermogen te geloven dat we iets krijgen, dat we het leven en de zin ervan niet zelf maken. We zijn ervan overtuigd dat er niets is, tenzij we het zelf construeren. Dat is onze armoede.’

Wat is het antwoord van het christendom dat je wilt formuleren?

‘Het christendom gaat daar op een dubbele manier tegenin. Op de eerste plaats door te zeggen dat er wel iets te krijgen is: zin en betekenis, genade in overvloed. En op de tweede plaats dat we niet bang moeten zijn voor de mislukking, het lijden, de ondergang. Het christendom wil – en daarom blijf ik maar steeds bij die traditie – de werkelijkheid vol in het gezicht zien, ook als het pijn doet. Als er verlossing is, dan door het lijden heen.’

borgman_3En daar heb je een hele dogmatiek voor nodig?

‘Dit punt past op de achterkant van een postzegel. Maar om het punt te maken heb je heel veel nodig: verhalen, beelden, rituelen, gedachten, mensen. We hebben alle toeters en bellen nodig om dit geloof body te geven.’

Ook letterlijk? Om het te belichamen?

‘Ja. Vaak hoor ik dat de traditie te veel toeters en bellen zou hebben en dit zou afleiden van de kern. Dat vind ik niet. Sommigen menen bijvoorbeeld dat ze in de Bergrede de echte Jezus kunnen ontmoeten, en dan de Christus van de dogmatiek kunnen weglaten. Maar uit de omkeringen in de Bergrede – zalig de armen, de treurenden – spreekt nu juist de pretentie dat deze boodschap van Gód komt.

Een christendom dat alleen een ethisch restje overeind houdt – goed zijn voor elkaar – moet uiteindelijk toch alles zelf doen. Dat geeft weinig perspectief, want zo goed brengen we het er niet vanaf in de wereld, zelfs met al onze goede wil.’

Moet iedereen dan theoloog worden? De hele traditie overzien?

‘Nee, alsjeblieft niet. Al vind ik wel dat theologen wat meer respect verdienen. Als een wiskundige er lang over doet een som uit te leggen, wordt daar anders op gereageerd dan als een theoloog lang nodig heeft om iets uit te leggen. Er wordt te gemakkelijk gezegd: dit snappen wij niet meer, dus weg ermee. Terwijl ik denk dat we er dan juist nog harder op moeten studeren. Als onze voorouders hier eeuwenlang uit geleefd hebben kunnen wij het niet zomaar opzij schuiven.’

Maar jouw theologie is moeilijk. Het wemelt van de paradoxen en nuances en woorden als ‘te-gelijkertijd’, met nadruk op ‘te’.

Lachen doet Borgman met overgave. Dan: ‘Laat ik het zeggen met een knipoog naar de Belastingdienst: makkelijker kan ik het niet maken, wel leuker.’

Nee?                                          

‘Het is niet gemakkelijk. Dat kan toch iedereen uit eigen ervaring zeggen? Het leven is ingewikkeld en weerbarstig.’

En dus zien we zin in fragmenten, heb jij eerder betoogd.

‘Ja. Maar als je langer leeft met de fragmenten zie je dat het zinvol is ze te verbinden. En dat is van belang, juist in een cultuur die nauwelijks nog in samenhang gelooft.’

borgman_3Voor wie schrijf je? Het is opvallend dat jij als gelovig denker ook door niet-gelovigen interessant wordt gevonden.

‘Er is met betrekking tot geloof geen ‘binnen’ en ‘buiten’. In zekere zin zijn we tegenover de traditie allemaal buitenstaanders geworden, ook de mensen die wel geloven. Het gaat mij steeds om hetzelfde punt: ik wil laten zien dat het christendom en de Bijbelse verhalen iets te zeggen hebben. Niet: dat ze in principe iets te zeggen kunnen hebben, maar dat ze iets zeggen.’

En ook de kerk staat met lege handen in deze tijd?

‘Ja, en ook in de kerk kost het mensen grote moeite om dat toe te geven. En ook daar breekt er niets nieuws door als mensen niet tegen elkaar zeggen dat ze het niet goed weten. Ik snap het wel: het is pijnlijk te erkennen dat noch de orthodoxie, noch de vrijzinnigheid antwoorden heeft die groepen mensen echt aanspreken. En wat ze ook verzinnen aan nieuwe vormen van communicatie: anderen hebben het al gedaan, en vaak beter.’

Wat heeft de kerk dan te melden?

‘Dat de plaats waar we staan heilige grond is. Dit is de werkelijkheid waar zich Gods toekomst aandient. Maar we moeten weer leren kijken.’

Wat begrijpen niet-gelovigen van de gelovige theoloog die jij bent?

‘Dat het raar is dat politici en beleidsmakers steeds van een afstand naar de samenleving kijken en alles dicht plannen, terwijl de werkelijkheid steeds op al onze plannen inbreekt. Mijn pleidooi is dat er in die werkelijkheid van alles is wat toekomst heeft en geeft, en dat we dat veel beter moeten zien. Op persoonlijk niveau snappen we heel goed dat we leven van wat ons wordt gegeven, maar niet in ons collectieve leven.’

(..)

Je moet groot denken, maar klein kijken en doen.

‘Ja precies, dat is de kern van het christendom! Dat de kosmos op het spel staat in een pasgeboren kind in een stal. Zo speelt dat ook in ons leven, allemaal tegelijk.’

Dat is de kern, maar die is weerbarstig.

borgman_3‘Het is een ingewikkeld punt om te maken. Maar als je het overslaat, dan ben je op jezelf aangewezen en is alles je eigen construct. Maar zeg nou zelf: de troost in het leven is toch te merken dat mensen niet op zichzelf aangewezen zijn? Op cruciale momenten in mijn leven word ik gezien door anderen, voel ik mij gedragen. En dat is geen zoethoudertje!

Je kunt alleen zinvol handelen in de samenleving als je die samenleving ziet als een betekenisvolle plaats, met al zijn pijnlijke kanten. En als je je daaraan overgeeft, krijg je perspectief. Er is een onontkoombaar groter dan wij. Waar ons dat brengt weet ik ook vaak niet, maar hier gaat het om. Christenen moeten dat niet uit de etalage halen omdat het zo weerbarstig is.’

 

2 gedachten over “Met lege handen staan

  1. Huh, jij bent toch de meest spraakmakende theoloog van Nederland?! 😉

    Als = wanneer…

    Ontzettend boeiend lijkt me! Wil ik graag van je lezen.

  2. Ben niet eens waard Borgmans schoenen uit te trekken 😉

    Yesja!

    Heb ook zijn Waar blijft de kerk en Wortelen in vaste grond – dus kies maar 😉

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *