De laatste levensdagen van Leonard Cohen stonden in dienst van The Flame. Dat boek – een bundeling van gedichten, aantekeningen, liedteksten en tekeningen – is nu postuum gepubliceerd.

[Dries Muus, 18 oktober, DeMorgen]

De kerk is achterhaald en spiritualiteit hoogst dubieus. Dus waar moet een 21ste-eeuwse westerling heen voor antwoorden en troost, wijsheid en relativering? Dat moet iedereen natuurlijk helemaal zelf weten, maar er zijn slechtere profeten dan een Joods-Canadese zenboeddhist met hindoeïstische sympathieën, die zijn geloof baseerde op twijfel en nederigheid en zijn woord aanvankelijk verspreidde via gedichten en romans – en later ook nog via liedjes.

De essentie van Leonard Cohen (1934-2016) is terug te vinden in zijn veelgeprezen songteksten, maar misschien wel even sterk in zijn melodieën en zijn stem. Luister nog maar eens naar Jeff Buckleys versie van ‘Hallelujah’ en dan naar het origineel. De zinnen die bij Buckley nog verscheurd klinken, gepijnigd en zwaar, zijn in Cohens diepe bas tegelijk laconiek en glorieus. Buckley zit nog midden in de kwelling, hij lijdt ter plekke; Cohen heeft het lijden allemaal doorstaan en kijkt er verwonderd, dankbaar en licht geamuseerd op terug. Over die melodieën: kort voor Cohens overlijden prees Bob Dylan zijn muzikaliteit uitgebreid in The New Yorker: het natuurtalent voor melodielijnen, de klassiek aandoende akkoordprogressies. “Leonard is een veel slimmere muzikant dan je in eerste instantie zou denken.”

Schrijven en schrappen

Wat blijft er over van Cohens teksten als je die melodieën en die monotone, direct kalmerende stem weghaalt?

Meer dan genoeg, gelukkig. Dat wisten we eigenlijk al na zijn roman The Favorite Game en de latere dichtbundels, en het wordt weer eens bevestigd door The Flame, een postume verzameling van gedichten, aantekeningen, liedteksten, tekeningen, e-mailverkeer met een vriend en een toespraak bij een prijsuitreiking.

Inderdaad: dat klinkt gevaarlijk als een samenraapsel van onvoltooide gedachten. Een tot boek gepromoveerd kladblok, dat bij Cohens leven nooit zou zijn verschenen. Dat laatste is in elk geval niet waar: Cohen heeft de bundeling zelf nog samengesteld en goedgekeurd. Zijn laatste levensdagen, schrijft zoon Adam in het voorwoord, stonden zelfs geheel in dienst van het boek: Cohen schreef, schrapte en verfijnde tot het eind. Maar hij overleed na een nachtelijke val, kort voordat het boek zijn definitieve vorm kreeg.

Het derde deel van The Flame bestaat volledig uit aantekeningen – de oogst van een leven lang notitieblokken volschrijven. Cohen heeft de fragmenten nog wel geselecteerd, maar de volgorde komt voor rekening van de (overduidelijk toegewijde) bezorgers. Niet dat die volgorde er echt toe doet; soms zijn het flarden of gedichten van een paar pagina’s, soms losse aforismen: ‘True love is what happens between two people who no longer need to know each other.’ Soms zijn de aantekeningen gericht aan een geliefde of een passerende mooie vrouw, soms aan een hogere macht. Vaak zijn ze vermakelijk, soms ontroerend, maar het zijn toch vooral aanzetten voor het echte werk. Het is geen verrassing dat de aantekeningen minder interessant zijn dan de voltooide teksten en gedichten. Cohen was een perfectionist, hij schreef langzaam en nauwkeurig. Hij deed er soms jaren over om de regels van een lied, gedicht of zelfs couplet precies de betekenis te geven die hij verlangde. (..) Leonard Cohen is niet meer. Maar op de pagina’s van The Flame vinden we de hele Cohen terug: de minnaar, de joods-boeddhistische geneesheer en de halfserieuze grappenmaker, die zijn milde spot vooral richt op zichzelf – en ons schitterende glimpen van de hele waarheid toont.