[persbericht] Van oudsher werden donder en bliksem gezien als Gods strafwerktuigen. De uitvinding van de bliksemafleider door Benjamin Franklin in 1752 bracht hierin echter verandering. Welke gevolgen hadden de uitvinding en invoering van de bliksemafleider voor de manier waarop men aankeek tegen het onweer, zowel in wetenschappelijk, religieus als artistiek opzicht?
In Onweer wordt duidelijk gemaakt hoe godsbeeld en natuurbeeld veranderden. De religie van verlichte mensen werd niet zozeer door angst als wel door vreugde bepaald. En ook de natuur werd minder dan voorheen als een bedreiging ervaren. Veeleer mocht zij een vriendin heten. Maar als je niet meer bang hoefde te zijn voor het onweer, kon je er onbekommerd mee gaan spelen. Dat deden dichters, schilders en musici dan ook naar hartenlust. Nimmer heeft in de westerse cultuur zo’n uitgebreide esthetisering van het onweer plaatsgevonden als op het einde van de achttiende en aan het begin van de negentiende eeuw: de Verlichting maakte plaats voor de Romantiek.
‘Buisman schreef een fascinerende en prachtig uitgegeven cultuurgeschiedenis van het onweer.’
– Trouw
[fragment] Toen ik een jaar of veertien, vijftien was, was mijn jongere zus – ze is ruim een jaar jonger dan ik – verbijsterd door het feit dat ik de typemachine van mijn vader pakte, die op de keukentafel zette, er een vel papier in draaide en vrolijk begon te tikken. Het verbaasde haar niet dat ik die machine van mijn vader gebruikte; ze wist dat ik zijn toestemming daarvoor had. Iets anders hield haar bezig. Ze wees naar het papier dat om de rol in de wagen van de machine zat en zei: ‘Dat papier schrijf je zomaar vol zonder dat ik je zie nadenken?’
‘Ja,’ zei ik, terwijl ik verder tikte. ‘Wat is daar mis mee?’
‘Dat is best bijzonder,’ zei ze. ‘De meeste mensen zuchten en steunen als ze iets moeten schrijven, maar jij doet het gewoon, je gaat meteen aan de slag.’
Het was waar. En het is nog steeds waar. Ik schrijf met veel plezier en ogenschijnlijk ook zonder me er al te veel voor in te hoeven spannen. Ik doe het graag. Misschien moet ik dit niet onthullen, want lezers houden van schrijvers die zeggen dat schrijven hard werken is, een buitengewone inspanning, zwaarder dan dat je bevalt van een kind. (Amateurschrijvers en mindere schrijvers in het algemeen vergelijken hun scheppende werk opmerkelijk vaak met zwanger worden en het krijgen van een kind.) Ik las een keer dat iemand eerst een halfuur op de grond ging liggen voordat hij ging schrijven. Zo ben ik dus niet. Ik houd evenmin van het eindeloos krabbelen van aantekeningen in notitieboekjes of het vullen van systeemkaarten met allerhande opmerkingen. Dat laatste deed Vladimir Nabokov. Maar daarna schreef hij de roman vlot, met een combinatie van kalm toezien op een geduldige en gestage groei van wat hij schreef en flukse spontaniteit – of wat daarop lijkt.
Schrijven, dat is wat ik het liefst doe, al komt lezen erbij in de buurt. En misschien is het ook niet helemaal waar. Wat ik écht het liefst doe is leven. Maar om daarvan te genieten moet ik erover schrijven (en lezen).
Het heeft met energie te maken. In literaire fictie, maar ook in andere teksten, waardeer ik energie meer dan deugdzaamheid; er moet iets gebeuren in proza. Daarmee bedoel ik niet dat er allerlei heftige gebeurtenissen hoeven te worden beschreven; het zit vooral in de stijl, of wat ik vind dat stijl is (want over stijl kunnen de meningen nogal uiteenlopen). Alle ongebleekte en ongepoetste ervaringen uit de werkelijkheid komen in literaire fictie terecht en worden bij elkaar geweven tot een strak en glanzend web. Maar een web heeft vele vertakkingen. Een web is soepel. En breekbaar. Dat moet in het schrijven terug te vinden zijn.
Vanaf mei 2018 begon ik stukken te schrijven voor Propria Cures. Dat bezorgde me enorm veel plezier. Iemand zei tegen me, in een café, na wat bier: ‘Je klinkt in die stukken bevrijd.’ Hoewel dat in enige dronkenschap werd gezegd, is het waar. Ik had altijd al veel lak aan alles en iedereen tijdens het schrijven, ik bleef in zekere zin die jongen die de typemachine van zijn vader pakte en vrolijk begon te tikken, maar toen ik die stukken schreef viel helemáál alles van me af. (Melle Maré – die ook een tijdje boekverkoopster is geweest –, Mathijs S. Mul, Billie Nuchelmans en Tessa Sparreboom – fervent tegenstandster van het televisieprogramma DWDD –: jullie komen op mijn feestje, hè, als ik het boekenweekgeschenk mag schrijven?)
Er was iets gebeurd in de jaren dat ik uiteindelijk echt ‘in de literatuur’ kwam. Ik had er grote verwachtingen van gehad. Schrijvers stonden voor mij op een voetstuk; zíj waren het die me een andere wereld toonden, of laat ik het preciezer zeggen: die me de wereld toonden die er ook was in de omgeving waarin ik me bevond. Dat dacht ik in elk geval.
Als kind las ik redelijk kritiekloos. Natuurlijk, de jeugdboeken van Jan Terlouw, daar vond ik al meteen niets aan; de boeken van J.B. Schuil waren veel beter. Maar toen ik de echte literatuur ontdekte, zag ik wat werkelijk mogelijk was. En ik besloot ook al snel actief de Nederlandse literatuur te volgen. Dat mondde er niet alleen in uit dat ik schrijver werd, maar ook recensent. Van 2001 tot 2018 heb ik vrijwel wekelijks voor Het Parool net verschenen Nederlandse literatuur gerecenseerd. Ik heb dat altijd geweldig gevonden om te doen en ik zou het zo weer doen.
Ik moest daarmee ophouden omdat er zich iets aftekende in de literatuur, en misschien wel in de maatschappij in haar geheel, waarvan ik, als ik me overdreven uitdruk, slachtoffer werd. Ik vind het moeilijk om precies de vinger te leggen op wat dat precies is. Adam Phillips doet een aardige poging in zijn boek In Writing (2016). Het is niet direct duidelijk, betoogt hij, hoe schrijven en lezen het best worden gediend, terwijl er wel een gevoel heerst dat ze onder druk staan. Maar als iets wat van niet al te groot belang is bedreigd lijkt te worden, kan dit verdedigingsmechanismen in gang zetten die de zaak eerder schaden dan goeddoen. Verdedigen mensen tegenwoordig ‘literatuur’, dan klinken ze al snel als religieuze fanatici, of als aanhangers van een politieke overtuiging, of als mensen uit het ziekenhuis. In plaats van dat ze geloven dat literatuur er slechts is voor de mensen die literatuur leuk vinden – en dat dit met waar ze om geven en met belangstelling, betrokkenheid en nieuwsgierigheid te maken heeft, dat liefhebbers van literatuur kortom door te lezen het gevoel hebben dat ze leven op een manier die hun voorkeur heeft –, laten ze het klinken alsof literatuur een systeem is dat op kunstmatige wijze de levensfuncties in stand houdt of dat literatuur de voorbereiding is van een wedstrijd wie de beste morele opvattingen heeft. Overdreven beweringen moedigen de achterdocht aan die ze juist proberen te verdrijven.
De beste verdediging van de literatuur is op zo’n manier te schrijven dat ze mensen aanspreekt, maar tegelijkertijd moet het lastig blijven om uit te leggen waarom dat zo is, waarom mensen dit, het lezen van literatuur, zo aantrekkelijk vinden. Het is de moeite waard je af te vragen waar we bang voor zijn en wat we precies vrezen dat er met literatuur gebeurt als we haar niet langer verdedigen. Schrijven is geen project waarmee je de wereld wilt veroveren – succesvolle schrijvers zouden niet een soort rock- of filmsterren of bn’ers moeten zijn – maar alleen een poging om genoeg mensen te vinden die geïnteresseerd zijn in wat er voor jou het meest toe doet. Het idee van een succesvolle schrijver, merkt Phillips terecht op, is altijd omstreden, en lezen en schrijven zouden juist die dingen kunnen zijn die we doen zonder ons zorgen te maken over het eventuele succes ervan. Dat een schrijver onze aandacht trekt met wat hij schrijft, en hoe en wat hij schrijft, en waarom dat zo interessant is, zou het enige moeten zijn wat ertoe doet. En dat doet ertoe door de gedachten, de gevoelens, de gesprekken en het leven waartoe dit schrijven kan leiden.
Van deze hele gedachtegang zijn we ver verwijderd geraakt, of in elk geval wordt die indruk gewekt. Er zullen nog altijd mensen zijn die lezen, serieus lezen, en daarmee bedoel ik niet dat ze geen enkel gevoel voor humor hebben. Integendeel. Humor is het gezichtspunt van waaruit intelligente mensen de wereld beschouwen. De roman is in de kern een komische kunstvorm; een romanschrijver die niet komisch is, moet worden gewantrouwd. Humor is iets anders dan een komische roman. Maar ik dwaal af.
Of toch niet helemaal. Kenmerkend voor een literaire roman, voor literaire kunst in het algemeen, is dat die serieus en niet serieus tegelijk is. Dat geldt niet alleen voor míjn favoriete schrijvers, dat geldt voor alle werkelijk literaire fictie: je bouwt iets op en gelijktijdig breek je iets af, of andersom. Je ziet dit mechanisme al in de titels van een schrijver die ik zeer bewonder en die verderop in dit boek nog ter sprake zal komen. Bouwval, De nietsnut, Mystiek lichaam – titels van Frans Kellendonk (1951-1990). Kellendonk was een schrijver die met tegenstellingen werkte, en die tegenstellingen zitten al in die titels. (Dat dwangmatig werken met tegenstellingen maakt zijn oeuvre ook een tikkeltje kinderachtig, maar laat ik niet meteen al te opzichtig afbreken wat ik voorzichtig aan het opbouwen ben.)
Waar ik het nu over heb, en dit gaat over het ideale schrijven en lezen, heeft niets met poseren te maken of met het je anders voordoen dan je bent of met het spélen dat je een schrijver bent. Het heeft niets te maken met de hele rimram van onzin waarmee je te maken krijgt als je je ook maar zijdelings met de Nederlandse literatuur bemoeit – onzin die overigens op de voorgrond is komen te staan. De Nederlandse literatuur is een horrortheater geworden waar blufferige mannen en vrouwen de macht hebben gegrepen. Literatuur is hetzelfde geworden als poseren. Literatuur is in je gezicht schreeuwen dat iets een boek is en dat het belangrijk is om te lezen en dat het belangrijk is om die auteurs te lezen die zo schreeuwen. Literatuur is iets heel anders geworden dan wat literatuur éigenlijk is. Literatuur heeft nog steeds met energie te maken, maar niet met een energie die in de boeken wordt gestoken, maar die daarbuiten wordt tentoongespreid. Het motto van het derde deel van Mystiek lichaam luidt: ‘Distinctiedrift is levensdrift / Eenheidsdrift is doodsdrift.’ En hoe ironisch Kellendonk deze woorden van Carry van Bruggen ook gebruikt, ik kan me er helemaal in vinden. Het horrortheater van de Nederlandse literatuur is een springerig geschreven boek, maar juist op die manier worden mijn bedoelingen duidelijk. Tijdens het schrijven van dit boek voelde ik me inderdaad bevrijd.
Alessandro Baricco: “The Game is geen essay, geen roman, geen journalistiek werk, geen reportage, geen filosofie en geen geschiedenisboek. Het is dat allemaal zo ongeveer tegelijk. Misschien lijkt het nog het meest op een thriller. Het is namelijk geen boek waarin de schrijver iets weet en jou dat vervolgens vertelt. Nee, de uitkomst van het verhaal blijft de hele tijd ongewis. Zie het als de reis van iemand die geen idee heeft waar hij gaat eindigen. Van iemand die iedere dag iets nieuws ontdekt, en maar blijft graven, graven, graven en langzaam de taal van een onbekende beschaving weet te ontcijferen, namelijk de onze.”
Al in 2006 noteerde Baricco dat een barbarisering van de samenleving vaak wordt voorafgegaan door een reeks technische innovaties. Zonder de uitvinding van de airconditioning hadden ze in Californië immers nooit een Hollywood-wijn kunnen produceren.
Tien jaar later werkt hij dat punt stap voor stap uit, te beginnen bij het computerspel Space Invaders uit 1978 – de nulwervel van de digitale revolutie. Baricco beschrijft vervolgens het tijdperk waarin de Commodore 64 zijn intrede doet, de vroege succesvolle computer, en later Google. Hij legt uit hoe de mensheid verder muteerde dankzij de komst van Wikipedia en de iPhone, en laat zien hoe Netflix en YouPorn onze beschaving echt onomkeerbaar veranderden.
“Meteen nadat ik De barbaren had voltooid, wist ik al dat ik ooit een vervolg moest schrijven. Ik heb uiteindelijk tien jaar laten passeren omdat ik eerst De jonge bruid (2015) moest afmaken, maar daarna wist ik: dit is het moment.”
Sandro Veronesi (1959) is de belangrijkste Italiaanse auteur van het moment. Hij mocht de Premio Campiello en de Premio Strega in ontvangst nemen, de belangrijkste literaire prijzen van Italië. Zijn werk werd internationaal meermalen bekroond (o.a. de Europese Literatuurprijs 2016 voor ‘Zeldzame aarden’) en is in tientallen landen vertaald. In Nederland verschenen van zijn hand ook de bestsellers ‘In de ban van mijn vader’ en ‘Kalme chaos’.
Ian McEwan over zijn nieuwe roman Machines Like Me
[bron: nrc.nl, mei 2019] McEwans neiging om maatschappelijke ontwikkelingen in fictievorm te bespreken, leverde hem de kwalificatie Britain’s national novelist op. „Dat etiket staat me niet aan, omdat het een beschrijving van niks is”, zegt hij. Met „humanistisch auteur” kan hij beter uit de voeten. Al vaker gaf hij blijk van zijn overtuiging dat romans een ideale manier zijn om ethische kwesties aan de orde te stellen. „Het interesseert mij vooral welke invloed maatschappelijke verschijnselen hebben op de manier waarop mensen met elkaar omgaan.”
(..) „Dit is geen sciencefiction, maar anti-sciencefiction. Niet dat ik wat tegen sciencefiction heb hoor, maar daar worden robots neergezet als handelende wezens die ons kunnen bedreigen. Mary Shelley schreef met Frankenstein een roman die eigenlijk anti-techniek was. Daarin gaat het om het monster dat niet in bedwang te houden is. Ik vind dát eigenlijk niet heel erg interessant. Wat mij interesseert, is wat er gebeurt wanneer we geen controle meer hebben over onszélf. En je moet, vind ik, een stap verder gaan dan in sciencefiction gebeurt.”
In uw boek vindt Adam, de robot, dat de roman overbodig is geworden, omdat de verhaallijn toch altijd alleen maar uitgaat van misleiding. Veel verhalen die de samenleving nu bepalen zijn gebaseerd op misleiding, waarmee polarisatie in de hand wordt gewerkt. Heeft Adam niet gelijk als hij denkt dat we misleiding en misverstanden kunnen afschaffen?
„Misleiding hebben we inderdaad niet nodig, maar onze literatuur groeit wel door de verkenning van de mogelijkheden ervan. Als je alleen maar wilt bejubelen of over de liefde wilt schrijven, neig je eerder naar poëzie. Romans gaan uit van gebeurtenissen in een bepaalde episode; als iedereen daarin almaar gelukkig is, heb je een saaie roman. Adam vindt inderdaad dat je dankzij de kunstmatige intelligentie kan bereiken dat iedereen elkaar begrijpt, en literatuur kan worden teruggebracht tot een haiku. Het is een stupide redenering. Adam denkt door het wegnemen van misleiding een utopie te creëren. Volgens hem is de haiku de ultieme kunstvorm.”
Veracht u de haiku?
„Nee, dat niet, maar het is natuurlijk een nogal onbeduidend, minimalistisch genre. Er valt een druppel water en ergens zingt een vogel, punt. Een verband mag je zelf bedenken. Ik vind dat weinig ambitieus en stupide. Het is literatuur voor wie niet wil nadenken, en daarom maakte ik de robot een liefhebber ervan.”
Net als in zijn romans en columns hoopt Özcan Akyol ook in het Boekenweekessay een toon te vinden die ‘door iedereen begrepen kan worden en die ook voor bijvoorbeeld jongeren toegankelijk is’.
,,Zodat zij ook begrijpen wat in mijn ogen de waarde is van literatuur, columns en essays in onze samenleving, waar zo veel in beweging is. Ik wil de rollen van de schrijvers en journalisten benadrukken, dat zij allemaal een aandeel hebben in het scheppen van helderheid in alle ruis en polarisatie die we om ons hebben. Als dat me lukt, ben ik heel tevreden.’’
(..) „Dit is geen sciencefiction, maar anti-sciencefiction. Niet dat ik wat tegen sciencefiction heb hoor, maar daar worden robots neergezet als handelende wezens die ons kunnen bedreigen. Mary Shelley schreef met Frankenstein een roman die eigenlijk anti-techniek was. Daarin gaat het om het monster dat niet in bedwang te houden is. Ik vind dát eigenlijk niet heel erg interessant. Wat mij interesseert, is wat er gebeurt wanneer we geen controle meer hebben over onszélf. En je moet, vind ik, een stap verder gaan dan in sciencefiction gebeurt.”
